Nhật Bản đang cố gắng lấy lại vị thế là một quốc gia dẫn đầu về công nghệ toàn cầu

Thành công đáng ghen tị của Trung Quốc trong việc sử dụng chính sách công nghiệp để mở rộng nền kinh tế và tài trợ cho sản xuất xanh đã góp phần gây ra cuộc đấu tranh gay gắt giữa các quốc gia nhằm phát triển và bảo vệ doanh nghiệp tại quê nhà.

Đã 40 năm trôi qua kể từ khi những lo lắng cạnh tranh về một cường quốc châu Á đang trỗi dậy thúc đẩy sự can thiệp của chính phủ vào các nền kinh tế thị trường tự do lớn nhất.

Chỉ đến lúc đó, Nhật Bản chứ không phải Trung Quốc mới là nguồn gốc của sự lo lắng.

Tác phẩm kinh dị “Rising Sun” của Michael Crichton năm 1992, với hình ảnh đen tối về những chiến binh kinh tế tàn nhẫn của Nhật Bản, đã thống trị danh sách sách bán chạy nhất, cùng với các tựa sách phi hư cấu cảnh báo về gã khổng lồ tài chính và công nghệ do Bộ thương mại hùng mạnh của chính phủ Nhật Bản tạo ra.

Trong một cuộc khảo sát năm 1990, gần hai phần ba người Mỹ cho biết đầu tư của Nhật Bản vào Hoa Kỳ gây ra mối đe dọa đến nền độc lập kinh tế của Mỹ.

Sự lo lắng về các công ty Nhật Bản lên đến đỉnh điểm ngay khi đất nước này bắt đầu suy thoái kinh tế kéo dài sau sự sụp đổ của bong bóng bất động sản và thị trường chứng khoán.

Hiện nay, sau một thời kỳ trì trệ mà Bộ Kinh tế Nhật Bản gọi là “ba thập kỷ mất mát”, Tokyo đang thực hiện chính sách công nghiệp trị giá hàng tỷ đô la để khởi động nền kinh tế trì trệ và giành lại vị thế là nhà đổi mới công nghệ.

Lần này, Nhật Bản đang hợp tác với các công ty công nghệ hàng đầu tại Hoa Kỳ và các quốc gia khác — một cách tiếp cận hợp tác mà nhiều thập kỷ trước đây là điều không thể tưởng tượng được.

Nhưng ngay cả khi Tokyo đang theo đuổi các chính sách ít hướng nội hơn, cơn bão chính trị xoay quanh việc Nhật Bản đứng đầu trong việc mua lại US Steel cho thấy Hoa Kỳ đang ngày càng có động thái bảo vệ các ngành công nghiệp quan trọng khác khỏi ảnh hưởng của nước ngoài.

Trọng tâm chính sách công nghiệp của Tokyo hiện nay là các hình thức công nghệ tiên tiến, từ pin đến tấm pin mặt trời, nhưng ưu tiên hàng đầu là giành lại thị phần lớn hơn trong ngành công nghiệp bán dẫn toàn cầu, ngành mà chính phủ Nhật Bản đã dành hơn 27 tỷ đô la trong ba năm qua.

“Trong tương lai, thế giới sẽ được chia thành hai nhóm: những nhóm có thể cung cấp chất bán dẫn và những nhóm chỉ tiếp nhận chúng”, Akira Amari, một quan chức cấp cao trong đảng cầm quyền Nhật Bản, người trước đây từng lãnh đạo Bộ Kinh tế, Thương mại và Công nghiệp, cho biết. “Đó là những người chiến thắng và những người thua cuộc”.

Dựa trên những bài học kinh nghiệm trong vài thập kỷ qua, Nhật Bản đang thử nghiệm một chiến lược mới liên quan đến chip, Amari cho biết: “Hiện tại, chúng tôi đang hợp tác với các đối tác quốc tế ngay từ đầu”.

Mặc dù các quốc gia khác đang chi hàng trăm tỷ đô la để giành lợi thế, nhưng nỗ lực của Nhật Bản vẫn nổi bật vì lịch sử sử dụng chính sách công nghiệp để phát triển nhanh chóng sau Thế chiến II.

“Nó không cần phải bắt đầu từ con số không”, Alessio Terzi, một nhà kinh tế tại Ủy ban châu Âu cho biết. “Đây đã là điều khiến nó khác biệt so với các quốc gia khác”.

Điểm nhấn của sự thúc đẩy công nghiệp mới của Nhật Bản đang hình thành tại một công trường xây dựng một năm tuổi ở Hokkaido, hòn đảo cực bắc của nước này. Khu vực này nổi tiếng hơn với hoạt động trượt tuyết bằng bột sâm panh vào mùa đông, thảm hoa tươi tốt vào mùa hè và suối nước nóng núi lửa.

Bên kia đồng cỏ rộng mở và không xa sân bay Chitose là hình ảnh phác thảo sơ bộ về nhà máy bán dẫn mới của Rapidus Corp., vẫn được bao quanh bởi bộ khung giàn giáo bạc rộng lớn.

Nhà máy, được tài trợ một phần bởi hàng tỷ đô la tiền của chính phủ, đang được phát triển thông qua sự hợp tác bất thường giữa Rapidus, một công ty khởi nghiệp sản xuất chip của Nhật Bản và công ty công nghệ Mỹ IBM. Nhà máy sẽ sản xuất cái gọi là chip 2 nanomet, một công nghệ mà IBM tiên phong tại phòng thí nghiệm của mình ở Albany, New York.

Ý tưởng hợp tác này được hình thành vào mùa hè năm 2020 thông qua cuộc gọi điện thoại tới Tetsuro Higashi, chủ tịch Rapidus, từ một người bạn, John E. Kelly III, một giám đốc điều hành lâu năm tại IBM.

“Tôi nghĩ có lẽ anh ấy chỉ gọi để hỏi thăm thôi”, Higashi, 75 tuổi, cho biết.

Không phải vậy. Kelly giải thích rằng IBM đang phát triển thế hệ chip mới và muốn sản xuất chúng tại Nhật Bản.

Higashi sớm xác định rằng không có công ty nào ở Nhật Bản có khả năng sản xuất hàng loạt loại chip logic tiên tiến này. Theo ông, đây là khoảnh khắc “bây giờ hoặc không bao giờ”.

“Tôi biết nếu tôi từ chối lời kêu gọi của IBM vào thời điểm này, sẽ chẳng có gì tiến triển”, Higashi nói. Nhật Bản, từng là nhà sản xuất chất bán dẫn hàng đầu thế giới, đã chứng kiến ​​thị phần của mình giảm từ hơn một nửa vào những năm 1980 xuống còn dưới 10%. Nếu không hành động, Higashi nói, “Nhật Bản sẽ ngày càng tụt hậu về công nghệ”.

Động thái tiếp theo của Higashi là liên hệ với Amari, người phụ trách chính phủ về chính sách công nghiệp.

Đây là thời điểm thích hợp để yêu cầu chính phủ Nhật Bản giúp xây dựng một nhà máy.

Tình trạng thiếu hụt mọi thứ do đại dịch gây ra, từ chip máy tính đến tương ớt sriracha, rồi đến chi phí năng lượng tăng vọt do Nga xâm lược Ukraine đã khiến Tokyo và các thủ đô trên khắp thế giới chú ý đến tầm quan trọng của chuỗi cung ứng an toàn và bền vững.

Vào năm 2020, Nhật Bản đã bổ sung thêm các khoản trợ cấp mới nhằm khuyến khích các doanh nghiệp Nhật Bản sản xuất các sản phẩm thiết yếu như chất bán dẫn, tua bin gió, ống tiêm vắc-xin và găng tay cao su chuyển hoạt động về nước hoặc sang các nước lân cận.

Trong khi đó, căng thẳng gia tăng giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc càng làm suy yếu niềm tin vào trật tự quốc tế hợp tác được xây dựng dựa trên các quy tắc chung và thương mại mở.

Năm 2021, Bộ Thương mại đã đưa ra chính sách công nghiệp quyết liệt hơn. Một lý do chính khiến Nhật Bản trì trệ trong nhiều năm, theo kết luận của ủy ban kế hoạch mới, là cách tiếp cận chống quản lý quá mức, không can thiệp vào nền kinh tế của chính phủ.

Bộ này cũng xem xét những gì các đối thủ cạnh tranh lớn như Hoa Kỳ, Liên minh châu Âu và Trung Quốc đang làm, sau đó phân tích các chính sách công nghiệp và kinh tế trước đây của Nhật Bản.

Ủy ban cho biết “hướng đi mới” sẽ không lặp lại chiến lược trước đây là thúc đẩy và bảo vệ một số lĩnh vực nhất định. Thay vào đó, nó sẽ sử dụng toàn bộ bộ công cụ quản lý của chính phủ để theo đuổi “các dự án hướng đến sứ mệnh” như thúc đẩy công nghệ xanh và bảo tồn năng lượng.

Ủy ban cho biết cam kết của chính phủ sẽ “có quy mô lớn, dài hạn và được lập kế hoạch tốt”.

Những ý tưởng nêu ra phản ánh phần lớn suy nghĩ mới nhất của các nhà kinh tế như Mariana Mazzucato và Dani Rodrik, những người đã tán thành các chính sách công nghiệp nhằm giải quyết các vấn đề như quá trình chuyển đổi xanh và số hóa.

Nhật Bản đã thử một cách tiếp cận hoàn toàn trong nước để phục hồi ngành công nghiệp chip đang suy yếu của mình cách đây 25 năm. Họ đã sáp nhập một số doanh nghiệp sản xuất chip hàng đầu của Nhật Bản thành một thực thể, Elpida Memory, và sau đó cung cấp cho nó khoản đầu tư công và các khoản vay.

Năm 2012, Elpida nộp đơn xin phá sản, đây là vụ phá sản lớn nhất của một nhà sản xuất Nhật Bản kể từ Thế chiến II.

Amari cho biết ngành công nghiệp bán dẫn ngày nay “thực sự mang tính toàn cầu”: Các công ty Đài Loan sản xuất chip được thiết kế tại Mỹ, sử dụng thiết bị từ Hà Lan và Nhật Bản.

Rapidus sẽ nhận được công nghệ từ IBM cho các chất bán dẫn hiệu suất cao và đã cử hàng trăm kỹ sư đến cơ sở nghiên cứu của IBM ở Albany để giúp phát triển công nghệ sản xuất hàng loạt chip.

Chính phủ đang hậu thuẫn cả những canh bạc lớn như Rapidus lẫn những canh bạc nhỏ hơn.

Nhật Bản đã lôi kéo Taiwan Semiconductor Manufacturing Co., một gã khổng lồ sản xuất chip, xây dựng một nhà máy ở thị trấn phía nam Kikuyo với sự đầu tư từ các công ty trong nước bao gồm Sony. Nhà máy, được chính phủ tài trợ một phần, đã mở cửa vào tháng 2.

“Nếu không có sự can thiệp của chính phủ, nhiều dự án hiện đang được triển khai tại Nhật Bản có thể sẽ không thành hiện thực”, một hội nghị tại Trung tâm Nghiên cứu Chính sách Châu Á thuộc Viện Brookings đã lưu ý trong bản tóm tắt vào mùa xuân năm nay.

Có những người hoài nghi ở Nhật Bản. Nhà máy Rapidus đã bị chỉ trích vì thời hạn đầy tham vọng và không thu hút được nhiều đầu tư từ khu vực tư nhân hơn.

Nhưng Amari cho rằng không có giải pháp thay thế nào khác.

“Nếu không tham gia vào ngành bán dẫn ngay bây giờ, bạn sẽ ở trong nhóm thua cuộc ngay từ đầu”, ông nói. “Nhật Bản sẽ không bao giờ lựa chọn điều đó”.